Concertzender Live, maandag 21 maart 20:00 uur
Manische, obsessieve tikjes kunnen de eigentijdse Russische componisten niet ontzegd worden. De luisteraar mag zich opmaken voor een hoogstpersoonlijk, dramatisch klankritueel waarin geen enkele emotie onaangeroerd blijft. Eén van die iconische werken uit de Russische moderne muziek is Composition II: ‘Dies Irae’ van Galina Oestvolskaja (1919-2006). Dit uitzonderlijke werk uit 1973 is geschreven voor piano, acht contrabassen en een flinke houten kist als slagwerkinstrument. Oestvolskaja is in ons land vooral bekend geworden door de bemoeienissen van dirigent en pianist Reinbert de Leeuw.
Ook de Japans-Nederlandse pianiste Tomoko Mukaiyama is al jarenlang bewonderaar van Oestvolskaja’s muziek. Een paar jaar geleden bedacht Mukaiyama het unieke programma End and Beginning rondom het legendarische stuk Composition II. Door de eigenaardige bezetting wordt Oestvolskaja’s compositie maar zelden uitgevoerd. Zie maar eens acht contrabassen bij elkaar te krijgen. De leerlingen van contrabassist Quirijn van Regteren Altena schaarden zich meteen achter dit project. Aan de Russische componist Aleksandr Raskatov (1953) werd bovendien een opdracht verleend om nieuw werk te schrijven voor dezelfde maffe bezetting. Raskatov kreeg veel bekendheid door zijn opera A Dog’s Heart (2008) bij De Nederlandse Opera.
Door de telkens oplaaiende coronastormen beleefde het concertprogramma End and Beginning uiteindelijk maar vier uitvoeringen. Ook het concert bij het Tilburgse De Link werd op het laatste moment afgelast. Gelukkig wist De Concertzender in samenwerking met De Link en de Tomoko Mukaiyama Foundation toch nog een opnamesessie te regelen, zodat deze uitvoeringen voor het nageslacht bewaard blijven.
De zaal van het Tilburgse Cenakel was bezaaid met instrumenten. Naast de piano en de acht contrabassen, was er een heel bataljon aan slagwerkinstrumenten uitgestald. Vaardig slagwerker en monter multitalent Niels Meliefste moest alles uit de kast en de kist halen deze middag. Voor Oestvolskaja’s Composition II kroop hij achter een grote houten kist die wel wat weghad van een doodskist. Op de bovenkant van de kist had Meliefste handig zijn partituur gekrabbeld.
De slagwerker vervult een sleutelrol in Oestvolskaja’s rituele meesterwerk. Als een slavendrijver beukt hij koortsachtig met tussenpozen ritmisch op de kist. Met twee grote hamers roffelde Meliefste er lustig op los. Magnifiek over-the-top muziekdrama dat alleen een Russische toondichter kan bedenken. Extreme muziek die merkwaardig zalvend werkt. De pianist zoekt ook de extremen op, met diep denderende akkoorden. De acht contrabassen antwoorden met stille, bezwerende passages. Genadeloze muziek van een onontkoombare schoonheid. Heavy metal ensemblemuziek maar dan zonder gillende gitaren en grunters. Angstaanjagende en tegelijkertijd ontroerende oermuziek die de luisteraar continu in een wurggreep houdt. Deze muzikale Dag van Toorn (Dies Irae) past ook perfect in deze cultuurarme coronatijd. Rebelse afreageermuziek om alle lockdownwoede even te kanaliseren.
Aleksandr Raskatov’s half uur durende compositie Bells (2019) schetst een minder monomaan parcours, maar pakt wel uit als een doldwaze rollercoaster. De caleidoscopische Russische muziekgeschiedenis lijkt in zijn werk voorbij te trekken. Van de expressieve gekte van Skrjabin, het drama van Sjostakovitsj en de collage-technieken van Schnittke tot de minimalistische postromantiek van Valentin Silvestrov en Alexandre Rabinovich. Ook aan Oestvolskaja brengt Raskatov een klinkende ode in zijn werk. Voor zijn compositie Bells heeft Raskatov zich laten inspireren door de klankenweelde van de Russisch-Orthodoxe kerkklokken. In elf uiterst verschillende en kleurrijke scenes speelt Raskatov virtuoos met de excentrieke bezetting. Acht contrabassen en een piano bieden al genoeg klankdrama, maar slagwerker Niels Meliefste mag extra aan de bak. Van klankschalen en in water ondergedompelde bekkens, tot grote gongs, trommels en een Hongaarse cimbalom. Raskatov tovert met timbres. De luisteraar wordt van hot naar her geslingerd. Dan is zijn muziek vol spanning en stapelende dissonanten, dan ontvouwt zich een klein lied waarbij iedereen zachtjes meezingt. Op een speelgoedpianootje speelt Mukaiyama enkele feeërieke nootjes. De extremen raken elkaar in Raskatov’s ongegeneerde klankwereld. Heerlijk schaamteloos laveert hij tussen dodelijke ernst en dromerige kitsch. Fasten your seatbelts voor een dik uur onvervalste Russische toonkunst. Deze intense uitvoeringen van Bells van Aleksandr Raskatov en Oestvolskaja’s Composition II zijn opgenomen door Kees van de Wiel en te horen op maandag 21 maart bij De Concertzender.
Mark van de Voort
