Oorgetuige #62: Rach R.I.P. ‘Alles ter nagedachtenis aan jou…’, onze serie over Russische muziek van de 20ste eeuw, herdenkt vandaag Sergej Rachmaninov. Hij overleed op 28 maart 1943, vier dagen voor zijn zeventigste verjaardag, ver van huis, in Beverly Hills, Californië, aan de gevolgen van huidkanker.
Rachmaninovs Prélude opus 23 nr. 5 wordt gespeeld door zijn klasgenoot Josef Levin. Levin trouwde in 1898 in Moskou met medestudente Rosina Bessie, dochter van een Hollandse juwelier. Als jong pianoduo maakten zij furore tot oorlog en revolutie hen in 1919 dwongen naar Amerika te vluchten. Ook hier waren ze zeer succesvol als solist en pianodocent, Rosina ook van Van Cliburn. 
Een bijkans nog beroemdere leeftijdgenoot van Rachmaninov was de Poolse, drie jaar jongere pianist Josef Hofmann (foto rechts). Hij maakte als elfjarige al tournees door Europa en Noord-Amerika, waar men hem vergeleek met de jonge Mozart en Mendelssohn. Anton Rubinstein nam hem in 1892 in huis als zijn enige privéleerling. Hij speelt van de Morceaux de Fantaisie opus 3 nr. 2 uit 1892, ‘Klokken van Moskou’, in een opname van 20 april 1923.
De componist zei in de jaren dertig nog over Hofmann dat hij onbetwist “de grootste levende pianist is, zolang hij maar niet drinkt”. Zelf repeteerde hij vijftien uur per dag om Hofmanns techniek te benaderen. Hij droeg zijn derde pianoconcert zelfs op aan Hofmann, maar die heeft het volgens hem ‘onuitvoerbare werk’ nooit willen spelen.
Dat lag anders voor die andere fameuze Rachmaninov-interpreet, Vladimir Horowitz. U kon hem eerder in deze serie al dit concert horen spelen, nadat hij het voor zijn Amerikaanse debuut met de verbijsterde componist doornam. Nu hoort u de préludes opus 32 nr. 5 en 12 die hij, na 60 jaar terug in het moederland, speelde bij zijn sensationele verrassingsrecital in het Moskous conservatorium op 20 april 1986.
Horowitz besloot zijn recital in Moskou met Rachmaninovs ‘Polka de W.R.’ uit 1911, met de initialen van vader Vasili Rachmaninov. Dit werk wordt gespeeld door een andere klinkende exponent van de jongere generatie, Viktória Póstnikova (foto), die in 1967 afstudeerde in Moskou bij Jakov Flier. Tot haar zeer brede repertoire behoren de complete piano- en vioolsonates van Brahms, Mozart, Beethoven en Bartók met Yehudi Menuhin, de concerten van Prokofjev en de complete pianomuziek van Tsjajkovski. Nu de polka van ‘papa Rach’.
Nog zo’n Russische klavierleeuw die bij Rachmaninov niet mag ontbreken is Svjatoslav Richter. Volgens de fameuze pianiste Maria Joedina is hij zelfs “de man die geboren is om Rachmaninov te vertolken”. U hoort de Préludes opus 23 nr. 2 en opus 32 nr. 2 en nr. 10 en de Études-Tableaux opus 33 nrs. 5 en 6. 
Rachmaninov droeg zijn 2de Suite voor 2 piano’s op aan zijn klasgenoot en vriend Aleksandr Goldenweiser, die met Richters leraar Neuhaus tot de belangrijkste pianodocenten van de vorige eeuw behoort. Van 1906 tot zijn dood in 1961 was hij pedagoog aan het Moskous conservatorium met zulke bekende leerlingen als Dmitri Kabalevski, Rosa Tamarkina, Lazar Berman, Dmitri Basjkirov, Tatjana Nikolajeva en Grigori Ginsburg. Met Ginsburg speelt hij Rachmaninovs 2de Suite voor 2 piano’s.
Het moment is gekomen om afscheid te nemen van de grote componist en dat doen we allereerst op de in Russische muziekkringen gangbare wijze, met een Pianotrio (hieraan is de volgende Oorgetuige volledig gewijd). Zoals Rachmaninov zelf zijn prachtige Trio élegiaque nr. 2 schreef ‘ter nagedachtenis aan een groot kunstenaar’ bij de dood van Tsjajkovski, zo componeerde Goldenweiser (foto rechts) zijn Pianotrio in e klein, overigens tien jaar later, in memoriam Sergej Rachmaninov. Luistert u naar Goldenweiser aan de piano met violist Leonid Kogan en cellist Mstislav Rostropovitsj.
Rachmaninov werd ziek tijdens een tournee eind 1942. De diagnose was vergevorderde melanoom, wat zijn familie te horen kreeg maar hijzelf niet. Op 1 februari 1943 werd aan hem en zijn vrouw nog het Amerikaanse staatsburgerschap verleend. 
Op zijn laatste recital, 17 februari 1943 op de Universiteit van Tennessee in Knoxville, speelde hij Chopins Pianosonate nr. 2, met als derde deel de beroemde Marche funèbre. Luistert u naar Sergej Rachmaninov in een opname van 18 februari 1930.
Sergej Rachmaninov overleed op 28 maart 1943 aan de gevolgen van huidkanker in Beverly Hills, Californië, vier dagen voor zijn zeventigste verjaardag. Door de oorlog kon hij niet begraven worden bij zijn dierbare villa Senar in Zwitserland, hij ligt tussen de filmsterren in Valhalla, New York. Bij de eerste uitvoering van zijn Russisch-orthodoxe Vespers, opus 37, in 1915 was Rachmaninov zo tevreden over het werk dat hij aan zijn eerste biograaf vertelde dat hij het vijfde gezang ook graag wilde laten horen bij zijn uitvaart. Het gezang ‘Heer, laat uw knecht nu in vrede gaan’ wordt nu tot besluit gezongen door het Petersburgs Kamerkoor onder leiding van Nikolaj Kornjev.
Sergej Vasiljevitsj Rachmaninov (Novgorod, 1.4.1873 – Beverly Hills, 28.3.1943).
1. Prélude opus 23 nr. 5 (1901-’03) in g kleine terts, Alla Marcia.
Josef Lhevinne (1874-1944), piano.
Naxos Historical 8.110681.
2. Morceaux de Fantaisie, opus 3 (1892), nr. 2. Prelude in cis, ‘De klokken van Moskou’. Opname 20 april 1923.
Josef Hofmann (Podgórze 20.1.1876-1957), piano.
Naxos Historical 8.111326.
3/4. Prélude in g, Op. 32 (1910) nr. 5, Moderato, en nr. 12 in gis, Allegro. Opname 20 april 1986.
Vladimir Samojlóvitsj Hórowitz (Kiev, 1.10.1903 – New York, 5.11.1989), piano.
DGG 419 499-2.
5. Polka de W.R. (1911). Opname 14.12.1988.
Viktoria Valentinovna Póstnikova (geb. Moskou, 12.1.1944), piano.
Brilliant Classics ADD/DDD MCPS 9014/20.
6/10. Prélude opus 23 nr. 2 in bes, Préludes opus 32 nr. 2 in bes en nr. 10 in b en de Études-Tableaux opus 33 nrs. 5 in d en 6 in es.
Svjatoslav Richter (Zjitomir, 20.3.1915 – Moskou, 1.8.1997), piano.
Olympia OCD 337.
11. Tweede Suite voor twee piano’s in C groot, opus 17 (1901): 1) Introduction: alla marcia, 2) Wals: presto, 3) Romance: andantino en 4) Tarantella: presto.
Aleksandr Borisovitsj Goldenweiser (Chișinău, 10.3.1875 – Moskou, 26.11.1961) en Grigori Romanovitsj Ginzburg (Nizjny Novgorod, 29.5.1904 – Moskou, 5.12.1961), piano.
Talents of Russia Kanon TR/RCD 16260.
12. Aleksandr Borisovitsj Goldenweiser (1875-1961).
Pianotrio in e, opus 31 (Thema en variaties in een deel), ter nagedachtenis aan Sergej Rachmaninov.
Leonid Kogan, viool. Mstislav Rostropovitsj, cello. Aleksandr Goldenweiser, piano.
Russian Revelation RV 10099.
13. Frédéric Chopin (1810-1849).
Pianosonate nr. 2 in bes opus 35, ‘Begrafenismars’ (1839): 1) Grave; Doppio movimento, 2) Scherzo, 3) Marche funèbre, 4) Presto.
Sergej Vasiljevitsj Rachmaninov (1873-1943), piano.
BMG Classics/RCA Victor Gold Seal 09026 62533 2.
14. Sergej Vasiljevitsj Rachmaninov (Novgorod, 1.4.1873 – Beverly Hills, 28.3.1943).
Vespers voor koor a capella, opus 37 (1915): 5) ‘Heer, laat uw knecht nu in vrede gaan’.
Petersburgs Kamerkoor olv. Nikolaj Kornjev.
Pentatone PTC 5186 027.
